پیامد شیوع‌نیافتن آنفلوانزا در دوران دنیاگیری کووید ۱۹ چیست؟

فصل آنفلوانزای سال ۲۰۲۱-۲۰۲۰ اساسا اتفاق نیفتاد. همین وضعیت برای چند ویروس تنفسی دیگر نیز رخ داد؛ اما می‌تواند فصول آینده را بدتر کند. همان‌طورکه پاییز سال گذشته خاتمه یافت و زمستان از راه رسید، برخی پژوهشگران بیماری‌های عفونی توجهشان را از دنیاگیری کووید ۱۹ دور و به عفونتی آشناتر معطوف کردند. این زمانی از سال است که پژوهشگران بررسی ارقام مربوط به آنفلوانزای فصلی را آغاز می‌کنند تا ببینند شیوع چقدر بد خواهد بود و واکسن آن سال چگونه با این ویروس تنفسی مقابله می‌کند. بااین‌حال امسال، به‌ندرت کسی بیمار می‌شد یا براثر آنفلوانزا فوت می‌کرد.

به‌گزارش وایرد، یک سال پیش‌تر و در فصل آنفلوانزای ۲۰۲۰-۲۰۱۹، ۱۸ ‌میلیون نفر در آمریکا به‌علت علائم خود به پزشک مراجعه کردند و ۴۰۰ هزار نفر بستری شدند و درمجموع، ۳۲ هزار نفر جان باختند؛ اما در فصل جاری، موارد به‌سختی چهاررقمی شد. امیلی مارتین، همه‌گیرشناس دانشکده‌ی بهداشت عمومی دانشگاه میشیگان می‌گوید:

همیشه فصل واکسن و فصل آنفلوانزا وجود دارد. عادت کرده‌ایم که براساس این الگو کار کنیم و اکنون این الگو وجود ندارد. خوشحالم مجبور نیستیم هم‌زمان کووید و آنفلوانزا را پایش کنیم‌. این وضعیت می‌توانست فاجعه باشد؛ اما در همین حال، سالی عجیب است.

وضعیتی که توضیح داده شد، فقط مربوط به آنفلوانزا نیست. شیوع ویروس سین‌سیشیال تنفسی نیز فروکش کرد که عمدتا نوزادان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و مانند آنفلوانزا ریتم فصلی دارد. فهرست مفقودی‌ها انتروویروس D68، مقصر احتمالی بیماری فلج شل حاد (AFM) را نیز شامل می‌شود. البته علت این وضعیت معما نیست. به‌احتمال زیاد، زدن ماسک، فاصله‌گیری فیزیکی، شستن دست‌ها و مداخلات غیردارویی دیگر که تقریبا همه‌ی افراد برای پیشگیری از انتشار کووید ۱۹ انجام دادند، از انتشار ویروس‌های دیگر نیز پیشگیری کرد. این تنها فرضیه دراین‌باره نیست؛ اما فرضیه‌ی معقولی است. 

سازوکار این مسئله مشخص نیست که چرا مداخلات غیردارویی حداقل سه ویروس تنفسی دیگر را مهار کردند؛ اما انتشار کووید ۱۹ همچنان ادامه داشت. حتی نمی‌دانیم پیامد یک سال بدون آنفلوانزا برای زمستان بعدی و زمستان‌های بعدتر از آن چیست. براساس برآوردی، آنفلوانزا هر سال چیزی حدود ۱۲ تا ۶۱ هزار نفر را در آمریکا می‌کشد و ۱۱ میلیارد دلار هزینه دربر دارد. دهه‌ها و حتی قرن‌ها، مردم به‌نوعی این خطر را پذیرفته‌اند؛ ولی اگر مشخص شود آنفلوانزا تقریبا به‌کلی پیشگیری‌کردنی است، آیا رغبت مردم برای تحمل آن خطر نیز تغییر می‌کند؟

وقتی ویروس عامل کووید ۱۹، یعنی SARS-CoV-2، در اواخر سال ۲۰۱۹ ظاهر شد، سیستم ایمنی هیچ انسانی آن را قبلا ندیده بود و هیچ‌کس دفاعی دربرابر آن نداشت. این واقعیت که افراد بدون هیچ علامتی می‌توانند کووید ۱۹ را به دیگران منتقل کنند، این ویروس را از بیشتر پاتوژن‌های تنفسی خویشاوند آن متمایز می‌کند. البته همان‌طور‌که برای تبدیل ویروس به عامل دنیاگیری به تغییری کوچک در شرایط یا ژنتیک نیاز است، مهار بیماری نیز با قدری تلاش ممکن می‌شود. ریچل بیکر، همه‌گیرشناس دانشگاه پرینستون می‌گوید: «اقدامات کنترل کووید ۱۹ (زدن ماسک و فاصله‌گیری اجتماعی) واقعا اثرگذار و برای پاتوژن‌های تنفسی دیگر نیز مؤثر است.»

تفاوت اصلی این است که احتمالا بیماری‌های مذکور برای هزاران سال در میان انسان‌ها وجود داشته و انسان‌ها کمابیش به آن‌ها عادت کرده‌اند. حتی آنفلوانزا با ژنوم مشهورش که سریعا جهش پیدا می‌کند و هر سال به واکسن جدیدی نیاز دارد، قدری مصونیت در سطح جمعیت برجای می‌گذارد. بیکر می‌گوید:

درباره‌ی بیماری‌های فصلی، از ایمنی جمعی زیادی بهره‌مندیم و واکسن‌ها را داریم و بیشتر افراد بزرگ‌تر از دو سال دچار RSV شده‌‌اند. به‌همین‌دلیل، پاندمی فصلی ندارید.

فرضیه‌های دیگری نیز وجود دارد که احتمال آن‌ها کمتر است. یکی از فرضیه‌ها به «تداخل ویروسی» اشاره می‌کند: پاتوژن تنفسی بد می‌تواند جای ویروس‌های ضعیف‌تر دیگر را در جامعه بگیرد. شاید هم سیستم ایمنی افراد برای مبارزه با آن ویروس چنان فعال شده است که سایر ویروس‌ها را نیز به‌دام می‌اندازد. پژمان روحانی، مدل‌ساز بیماری‌های عفونی در دانشگاه جورجیا می‌گوید: «مکانیسم دیگری وجود دارد که در آن، سلول‌های عفونی یا سلول‌های مجاور می‌توانند وارد دوره‌ی مقاومتی شوند که دربرابر عفونت با ویروس دیگر آسیب‌پذیر نخواهند بود.» شاید هم خانه‌نشینی‌ها تعداد تماس‌های میان افراد آلوده و افراد مستعد را کم کرده است. مکانیسم آن هرچه باشد، واضح است آنفلوانزا و RSV و EV-D68 به‌اندازه‌ی SARS-CoV-2 گسترش پیدا نمی‌کنند.

یکی از دانشمندان همه‌گیرشناس ممکن است بگوید ویروس عامل کووید عدد تکثیر مؤثر (R_t) بیشتری دارد؛ یعنی تعداد افرادی که هر فرد عفونی می‌تواند با گذشت زمان با تغییر در رفتار و واکسیناسیون و موارد دیگر آلوده کند. بیماری‌های مذکور روش سرایتشان مشابه است؛ اما مقادر R_t متفاوتی دارند.

اوضاع پیچیده‌تر است. ماسک‌ها و دیگر اقدامات مبارزه‌کننده با بیماری تمام ویروس تنفسی را متوقف نکردند. امسال راینوویروس‌ها (از عوامل سرماخوردگی) و آدنوویروس‌های تنفسی همچنان در گردش هستند. آیا ممکن است به این خاطر باشد که ماده‌ی ژنتیکی آدنوویروس‌ها DNA است و ویروس‌های کرونا حاوی RNA هستند؟ به‌گفته‌ی مارتین، انتقال سطح و ماندگاری بیشتر عفونت دررابطه‌با DNA ویروس‌ها مشکل بزرگ‌تری است. مارتین می‌گوید:

می‌توانم تصور کنم الگوهای انتقال آدنوویروس به‌اندازه‌ی کافی از الگوی انتقال SARS-CoV-2 متفاوت باشد که تا این اندازه واگیردار نباشد. درباره‌ی راینوویروس اطمینان ندارم، ممکن است Rt آن‌ها بیشتر از تصور ما باشد.

آنچه موجب نگرانی مدل‌سازان می‌شود، زمستان بدون آنفلوانزا در سال‌های ۲۰۲۱-۲۰۲۰ نیست؛ بلکه فصل‌های آینده‌ی آنفلوانزا، RSV و EV-D68 است. براساس مدل‌های همه‌گیرشناسی، پس از فصلی که در آن هیچ‌یک از افراد حساس عفونی نمی‌شوند، فصل بسیار بدتری می‌آید. مارتین می‌گوید:

می‌دانیم هم در آنفلوانزا و هم در RSV، محافظت آنتی‌بادی با گذشت زمان کم می‌شود. اکنون جمعیت کاملی داریم که ایمنی هیچ‌یک تقویت نشده است. مدل‌ها الگوی مشابهی برای انتروویروس D68 و احتمالا برای AFM نشان می‌دهند. این فرازونشیب دوسالانه‌ی ویروس مرتبط با کاهش و سپس افزایش مجدد جمعیت‌های حساس است.

سانگ وو پارک، از دانشگاه پرینستون، می‌گوید وقتی شیوع بزرگی وجود داشته باشد، افراد زیادی دچار آن می‌شوند؛ اما با گذشت زمان، جمعیت حساس به آستانه‌ی خاصی می‌رسد و سپس شیوع دیگری خواهید داشت. یکی از نگرانی‌ها این است که اگر مداخلات غیردارویی به همین صورت ادامه پیدا کند، درنهایت حساسیت به‌اندازه‌ی کافی افزایش می‌یابد و شیوع بزرگی رخ می‌دهد.

اگرهمه‌ی این موارد درست باشد، جنبه‌ی مثبت این است که شاید کودکان در سن خیلی کم به RSV دچار نشوند؛ یعنی در سنی به این ویروس دچار شوند که معمولا بیماری حاصل از آن خفیف‌تر است؛ البته مارتین می‌گوید واقعا نمی‌دانیم کدام حالت برای آن‌ها بهتر است و شاید از‌آنجاکه آنفلوانزا بختی برای انتقال از فردی به فرد دیگر و ایجاد جهش‌های ژنتیکی جدید ندارد، واکسن سال گذشته ممکن است هنوز در فصل آینده هم محافظت فراهم کند.

جنبه‌ی بد مسئله آن است که اگر سویه‌ی آنفلوانزای آینده با آنچه واکسن‌های گذشته براساس آن ساخته شده‌اند، فرق زیادی داشته باشد، دانشمندان ممکن است آمادگی مقابله با آن را نداشته باشند. آنفلوانزا معمولا از نیم‌کره‌ای به نیم‌کره‌ی دیگر و از زمستانی به زمستان دیگر در نوسان است و سازندگان واکسن آنچه در یک نیم‌کره رخ می‌دهد، بررسی می‌کنند تا برای نیم‌کره‌ی بعدی آماده باشد؛ اما امسال چنین نیست. این بار دستورالعمل‌های سازمان جهانی بهداشت برای فصل آینده حاوی اطلاعات زیادی نیست و به‌گفته‌ی مارتین، داده‌های کافی نداریم تا وضعیت آینده را پیش‌بینی کنیم.

اگر درباره‌ی بیماری و خطر به روش دیگری فکر کنیم، ممکن است خبر بدی برای ما وجود نداشته باشد. شاید پیش خود محاسباتی انجام داده باشید و فکر کنید: «من به‌قدر کافی جوان و سالم هستم که اگر بیمار شوم درباره‌ی پیامدهای دور آن نگران نباشم و نگران احتمال انتقال بیماری به شخص دیگر نیستم.» درحالی‌که این طرزفکر به‌نظر بی‌رحمانه می‌آید، بیشتر مردم درباره‌ی آنفلوانزا چنین تفکری دارند. اعداد مربوط به نرخ پذیرش واکسن در ایالت‌های مختلف آمریکا متفاوت است؛ اما به‌طورکلی در فصل ۲۰۲۰-۲۰۱۹ در این کشور، ۶۳/۸ درصد از کودکان و ۴۸/۴ درصد از بزرگ‌سالان واکسن آنفلوانزا را دریافت کردند. سایر مردم محاسبات دیگری انجام می‌دهند.

آنچه امسال مشخص شد، این بود که شاید تعداد افراد فوت‌شده براثر ابتلا به آنفلوانزا واقعا لازم نباشد از دنیا بروند و بتوان از آن پیشگیری کرد. ویروس SARS-CoV-2 در جمعیت انسانی غالب شد؛ زیرا در مواردی بدون اینکه موجب بروز علائمی در فرد عفونی شود، در بدن او وجود دارد و می‌تواند دیگران را آلوده کند؛ اما بیشتر پاتوژن‌ها تنفسی این‌قدر حقه‌باز نیستند. مارتین می‌گوید:

آنچه گاهی اوقات فراموش می‌کنم، این است که در آنفلوانزا و RSV و انتروویروس‌ تنفسی وقتی مانع از این می‌شوید که فرد دارای علامت رفت‌و‌آمد و با دیگران تعامل برقرار کند، می‌توانید در پیشگیری از انتقال ویروس کار زیادی انجام دهید.

درواقع، پیشگیری از شیوع گسترده بیماری تنفسی ممکن است به‌راحتی انجام کاری باشد که در بسیاری از مناطق جهان مرسوم نیست: اگر بیمار هستید، سر کار نروید. با این روش جمعیت مستعد نسل بعد بزرگ‌تر می‌شود؛ اما ممانعت از تماس افراد آلوده و افراد مستعد می‌تواند عفونت را مهار کند. به‌‌عقیده‌ی مارتین، باید نحوه‌ی تفکرمان را درباره‌ی مرخصی با حقوق تغییر دهیم و ساختارهایی ایجاد کنیم که افراد هنگام بیماری مجبور نباشند سر کار بروند.

دکتر گریس لی، پزشک بیماری‌های عفونی، می‌گوید شاید آگاهی مردم درباره‌ی کاهش نسبی موارد آنفلوانزا در جریان شیوع کووید ۱۹ موجب شود که درزمینه‌ی تحمل تلفات آنفلوانزا تجدیدنظر کنند. از وی پرسیده شد آیا فکر می‌کند مدل‌ها ممکن است اشتباه باشند و یک سال بدون آنفلوانزا موجب می‌شود که مردم به‌دنبال سال‌های بدون آنفلوانزای آینده باشند. او معتقد است: «تا حدودی درقبال آنفلوانزا بی‌تفاوت شده‌ایم. امیدوارم اکنون مردم به دیگران بیشتر فکر کنند و بدانند با واکسیناسیون می‌توانند از آنفلوانزا پیشگیری کنند.»